In 2013 is het zeventig jaar geleden dat in vernietigingskamp Sobibor een opstand werd ontketend die uniek is in de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog: joden die met overtuiging, wilskracht en groot gevaar voor eigen leven, in gewapend verzet kwamen tegen de willekeur, gruwelijkheden en massamoord van het Hitler-regime. Stichting Culturele Projecten ‘De Blauwe Tulp’, Culemborg is gestart met een toneelverbeelding van deze historische opstand. In de maanden april t/m juni 2013 is het resultaat op verschillende historische plekken in Nederland te zien.

Nadat nazi-Duitsland in 1939 Polen had ingelijfd, wilde Hitler zo snel mogelijk een begin maken met de zogenoemde ‘Entlösung der Judenfrage’, de vernietiging van het Joodse ras. Om zijn doel te bereiken, liet hij zijn handlangers kampen bouwen waarin joden stelselmatig en op grote schaal werden vermoord. Een van deze kampen werd in de herfst van 1941 gebouwd in Sobibor, een gehucht in Oost-Polen nabij de Russische grens. Het werd op 22 juli 1942 in gebruik genomen. Streng bewaakt door SS-ers en Oekraïeners, werden (hiervoor geselecteerde) Joden gedwongen tot het verrichten van allerlei werkzaamheden in de verschillende barakken en in de bossen rondom het kamp.

In Sobibor waren halverwege 1943 al 250.000 joden vergast – waaronder 33.000 afkomstig uit Nederland – toen een kleine groep van deze werkjoden het plan opvatte het kamp te ontvluchten. Leider van de groep was de Pool Lajbl Felhendler, een rustige, intelligente leidsman, die onder de gevangenen groot aanzien genoot.

In de groep ontbreekt het echter aan strategisch inzicht om een uitbraak succesvol te laten verlopen. Dat verandert met de komst van een transport Russische krijgsgevangenen, onder wie luitenant Alexander Petsjerski. Nadat zijn betrouwbaarheid is getest, worden hij en enkele van zijn kameraden bij de samenzwering betrokken. Als op een dag voor hun ogen een groep medegevangenen wordt afgeslacht, besluiten de gezworenen niet alleen een ontsnappingsplan voor zichzelf te maken, maar voor alle 650 werkjoden die kamp Sobibor op dat moment telt en waarvan meer dan de helft uit Nederland afkomstig is. Aan iedereen moet de kans gegeven worden om aan deze moordkuil te ontkomen, hoe gering die kans ook is ! In het diepste geheim wordt een even riskant als heldhaftig plan ontwikkeld om het zwaar bewaakte kamp te ontvluchten. Het wordt 14 oktober 1943, de dag van de opstand

De prijs die de joodse opstandelingen voor hun revolte moesten betalen, was onbarmhartig hoog. Maar ondanks het feit dat het merendeel van hen tijdens de uitbraak werd doodgeschoten of in de mijnenvelden rondom het kamp sneuvelde, dan wel in de dagen daarna door ss-ers werd opgepakt en gefusilleerd, hebben uiteindelijk 47 van hen de hel overleefd. Met hun verzet bereikten zij niet alleen dat het dodenkamp werd gesloten, maar vooral dat door hun getuigenissen de aandacht van de wereld werd gevestigd op de schanddaden van het nazi-regime. Hierdoor konden de schuldigen worden berecht !

Opstand in Sobibor is een verhaal over moed, kameraadschap, wanhoop en levensdrift, verbonden door muziek van joodse oorsprong.

Enkele saillante scènes:

• De aankomst van een transport joden en de scheiding van mannen en vrouwen
• De ontsnapping van drie jongens die op de vlucht worden gedood
• De ss-conversatie waarin der Gasmeister von Sobibor de werking van de gaskamer uitlegt.
• De bittere waarheid, waarin verwerkt de levensopdracht die Jules Schelvis (de enige van zijn transport die Sobibor overleefde) zichzelf heeft gesteld, én een kreet van wanhoop die voortraast langs de zomen van de tijd
• De aankomst van een groep Russische krijgsgevangenen
• Een dansavond
• Het plan
• Vrouwen onder elkaar. Het lied ‘Belts, majn stajtele Belts’
• De uitbraak

Deze theatervoorstelling, waaraan 45 regionale toneelspelers en vier muzikanten hun medewerking verlenen, wordt geen weergave of reconstructie van de werkelijkheid, maar een verbeelding van die werkelijkheid. Een verbeelding die - in relatie tot het aangerichte leed - in genen dele toereikend kan zijn . .
Maar toch, omdat het verhaal verteld moet blijven worden . . .

Verantwoordelijk: Opstand in Sobibor is een productie van Stichting Culturele Projecten ‘De Blauwe Tulp’ en wordt geregisseerd door Jan Beeren en Ellen Boekelaar. Het script is geschreven door Ton Cales en de productieleiding is in handen van Monique de Roij van Zuijdewijn.

Speeldata en plekken:

‘Soms staan zij ’s nacht aan mijn bed en kijken mij zwijgend aan. Ik ben het niet-geleefde deel van hun leven en zij zijn mijn misgelopen dood’